Circulaire economie (materiaalinstroom en afval) in de gezondheidszorg

De zorgsector neemt namelijk een aanmerkelijk deel van de consumptieafdruk voor haar rekening, blijkt uit onderzoek van het RIVM. CZ groep heeft, als ondertekenaar van de Green Deal Duurzame Zorg 3.0 (GDDZ 3.0) en als zorginkoper van 4 miljoen verzekerden de mogelijkheid om invloed uit te oefenen op het zorgveld en bij te dragen aan een circulaire economie, door het verduurzamen van gebruikte materialen en het reduceren van afval.

Impacts

Afval
De Nederlandse zorgsector is, volgens onderzoek van het RIVM, verantwoordelijk voor 4,2 procent van de landelijke afvalproductie, zoals deze berekend is in de nationale consumptieafdruk. Volgens onafhankelijk onderzoeksbureau Gupta produceert de zorg in Nederland jaarlijks circa 85 miljoen kilo afval, waarbij incontinentiemateriaal een aanzienlijke bijdrage levert (28 procent). Met name in de ouderenzorg (32 procent) en medisch-specialistische zorg (23 procent) zien we veel incontinentie-afval. Ook de branches farmacie (11 procent), hulpmiddelen (11 procent), gehandicaptenzorg (7 procent) en geestelijke gezondheidszorg (6 procent) leveren een grote bijdrage. De impact van zorgverzekeraars op het circulair en spaarzaam met grondstoffen en materialen werken is zowel direct als indirect. Direct via het inkopen van hulpmiddelen (en medicijnen) en indirect via de zorginkoop bij zorgaanbieders. Samenwerking met andere zorgverzekeraars is voor dit onderwerp cruciaal.

Materiaalinstroom
De zorgsector in Nederland is verantwoordelijk voor een aanmerkelijk deel van consumptievoetafdruk, blijkt uit onderzoek van het RIVM. De zorgsector gebruikt veel materialen, hulp- en beschermingsmiddelen en grondstoffen. Zo komt 13 procent van het abiotische grondstoffengebruik in ons land voor rekening van de zorgsector, waarvan 80 procent bestemd is voor farmaceutische en chemische producten. Daarnaast gebruikt de zorgsector – met name de farmaceutische en -chemische tak – zo’n 7,5 procent van de nationale zoetwaterconsumptie.

De zorgsector heeft, via CZ groep, voornamelijk via de inkoop van goederen en diensten negatieve impact op het milieu. Een ander risico dat op de loer ligt: natuurlijke hulpbronnen kunnen op termijn uitgeput raken. En een gebrek aan (hulp)middelen kan grote gevolgen hebben voor de volksgezondheid. Circulair werken draagt bij aan leveringszekerheid in de toekomst. Op dat vlak is winst te behalen. Daarvoor is goede samenwerking in de keten essentieel, net als groener inkopen. Een omslag is nodig: van de huidige wegwerpmentaliteit naar een mentaliteit waarin hergebruik centraal staat. Bij CZ groep streven we naar het verminderen van verbruik.

CZ-beleid

CZ groep heeft zowel individueel als via koepelorganisatie Zorgverzekeraars Nederland de Green Deal Duurzame Zorg 3.0 (GDDZ 3.0) ondertekend. Deze afspraak tussen overheid, zorgaanbieders, zorgverzekeraars en andere aan de zorg gelieerde partijen in Nederland richt zich onder andere op het verminderen van afval in de zorgsector. Zorgverzekeraars kunnen hier positief aan bijdragen door de inkooprol die zij in de zorg hebben. De manier waarop we hier invulling aan geven, hebben we gezamenlijk vastgelegd in het Sectoraal uitvoeringsplan Zorgverzekeraars Nederland. Het plan is voor CZ groep de basis van onze aanpak om de milieu-impact van de zorg voor onze verzekerden te verminderen. De belangrijkste afspraken uit het sectoraal uitvoeringsplan ZN met betrekking tot afval zijn:

Aansporen van zorgaanbieders en hulpmiddelenleveranciers om verpakkingen terug te dringen, verspilling te voorkomen en te hergebruiken;
Minder inkopen van incontinentiematerialen door zorgverzekeraars;
Stimuleren van zorgaanbieders om ongesorteerd restafval te reduceren.

Dit draagt bij aan het doel dat we als zorgverzekeraars hebben gesteld dat het ongesorteerde restafval van de ingekochte zorg 25% minder is in 2026 ten opzichte van 2018. Dit draagt bij aan het doel dat de GDDZ 3.0 stelt, namelijk 75% minder ongesorteerd restafval in 2030. Verder draagt dit ook bij aan het doel dat vanuit de GDDZ 3.0 is gesteld dat er 5% minder incontinentiemateriaal ingekocht wordt in 2026 ten opzichte van 2022. Deze doelen sluiten we aan op de afvalhiërarchie, waarbij het voorkomen of beperken van productgebruik, en het daarmee ontstaan van afval, voorrang heeft op hergebruiken, recyclen en – in niet te vermijden situaties – verbranden.

Naast dat het sectoraal uitvoeringsplan aansluit op de doelen van de Green Deal Duurzame Zorg, sluit het ook aan op andere externe normen en initiatieven, zoals ‘Nederland circulair 2050’ voor het volledig circulair maken van Nederland in 2050, het Landelijke Afvalbeheerplan (LAP) en de opvolger daarvan en het Circulair Materialenplan (CMP), waarin ook speciale aandacht is voor de juiste scheiding en verwerking van afval in de zorg.

Onder de scope van het sectoraal uitvoeringsplan vallen zorgaanbieders en producenten van hulpmiddelen. De productieketen van hulpmiddelen bevindt zich wereldwijd, waardoor ook wereldwijd mensen getroffen worden door de impact die de productie van hulpmiddelen met zich meebrengt. Verder onderzoek is nodig om de (geografie van) deze impact te kunnen specificeren. Vertegenwoordigers van de partijen in scope zijn – als onderdeel van het GDDZ 3.0 platform – meegenomen in de opzet van het uitvoeringsplan. Met hun belangen wordt rekening gehouden doordat zorgverzekeraars – met het oog op het zo laag mogelijk houden van eventuele administratieve lasten – een gelijkgerichte aanpak nastreven. Dit komt ook de impact ten goede. Om deze redenen verwachten we conformiteit af te spreken ten aanzien van de verankering van de verduurzaming van de zorg in het inkoopbeleid van zorgverzekeraars.

De GDDZ 3.0, het Integraal uitvoeringsplan en de onderliggende uitvoeringsplannen per sector zijn op diverse websites publiekelijk beschikbaar. Het Sectoraal Uitvoeringsplan Zorgverzekeraars Nederland en de verankering van verduurzamingsafspraken in het zorginkoopbeleid 2024 en 2025 zijn publiek beschikbaar op de website van Zorgverzekeraars Nederland . De vertaling ervan binnen CZ groep is in te zien in het Transparantiedocument Duurzame Zorg en in het Zorginkoopbeleid 2025 (sinds 1 april 2024 per sector beschikbaar). Zorgaanbieders en leveranciers spelen een belangrijke rol bij de uitvoering van de verduurzamingsplannen. Met hen worden dan ook gesprekken gevoerd om de uitvoering te bevorderen en monitoren. Op dit moment richt het beleid zich nog niet op de transitie weg van het gebruik van nieuwe materialen. Dit omvat ook de daarmee samenhangende toename van het gebruik van gerecyclede materialen en de duurzame bevoorrading en het gebruik van hernieuwbare materialen. Daarnaast is hoe dit zich verhoudt tot het type zorgverlener en de uitsplitsing naar type materiaalinstromen nog onvoldoende bekend. Er is nader onderzoek en verdere uitwerking nodig om hier meer inzicht in te krijgen.

Binnen CZ groep ligt de verantwoordelijkheid voor de uitvoering van het Sectoraal uitvoeringsplan bij het Bestuursteam, onder de bestuurder Zorg. Hij ziet toe op de juiste landing van de uitgangspunten van het uitvoeringsplan in het zorginkoopbeleid van onze organisatie.

Inzet

De afspraken en doelen die zijn vastgelegd in het Sectoraal uitvoeringsplan Zorgverzekeraars Nederland komen binnen CZ groep tot uiting in diverse maatregelen die gericht zijn op het vermijden en reduceren van afval en stimuleren van duurzame materiaalinstroom.

Stimuleren via zorginkoop

Als zorgverzekeraar en zorgkantoor hebben we geen controle over of inzicht in de inkooppraktijken van individuele zorginstellingen. Wel kunnen we via ons inkoopbeleid stimuleren dat instellingen werken aan thema’s als afvalreductie. Via het zorginkoopbeleid geven we invulling aan de gestelde doelen voor 2026 en 2030 zoals in het sectoraal uitvoeringsplan beschreven. Jaarlijks wordt het inkoopbeleid herzien.

Via zorginkoopbeleid sturen we aan op het terugdringen van verspilling en hergebruik bij zorgaanbieders op het gebied van hulpmiddelen, voeding en medicijnen. Doel is om verpakkingen te verminderen, verspilling te voorkomen en hergebruik te stimuleren. Het gewenste resultaat is dat er stapsgewijs minder single-use items ingekocht worden en hoeveelheid afval gereduceerd wordt, in lijn met de gestelde doelen voor 2026 en 2030 uit het uitvoeringsplan.

Ook stimuleren we in brancheverband zorgaanbieders hun afvalstromen in kaart te brengen. Met dit inzicht kan er geïdentificeerd worden waar in het zorgproces het meeste afval ontstaat en biedt handelingsperspectief voor het aanpakken van de afvalberg in de zorg. Via het zorginkoopbeleid werken we vervolgens aan het verminderen van (ongesorteerd) restafval. We stimuleren daarnaast dat we bij inkoop van hulpmiddelen er gefocust wordt op de vermindering van grondstoffengebruik. Dit gebeurt per sector en in overleg met de branche, met speciale aandacht voor de belangrijkste hulpmiddelen.

Individuele afspraken met zorgaanbieders en leveranciers

CZ groep trof in 2024 verschillende maatregelen om de hoeveelheid afval in de zorgwaardeketen te verkleinen en circulariteit te bevorderen. Hieronder zijn enkele voorbeelden uitgewerkt.

Farmacie

Een maatregel die CZ groep heeft ingezet in 2023 en 2024 ten behoeve van hergebruik en afvalreductie is dat er afspraken gemaakt kunnen worden met apotheken over de inzet van de palliatieve kit. Apotheken in 17 regio’s in Nederland maken hier gebruik van. De kit is een door de apotheek afgesloten box waarin de benodigdheden aanwezig zijn om (acute) symptomen van palliatieve patiënten in de thuissituatie direct te behandelen. Deze kit wordt bij palliatieve patiënten thuis neergezet op het moment dat zij in de terminale fase terecht komen. Wanneer de situatie het vraagt, kan de verpleegkundige deze kit gebruiken. Na overlijden van de patiënt komt de kit terug naar de apotheek, die deze controleert de kit en vult zo nodig aan zodat deze voor andere patiënten gebruikt kan worden. Op deze manier worden ongebruikte verbruiksartikelen opnieuw ingezet en niet verspild. Deze maatregel wordt structureel uitgevoerd en is daarmee een lange termijn maatregel.

Langdurige zorg

Waar passend zetten we in op hergebruik, zoals bij mobiliteitshulpmiddelen in de langdurige zorg. Een praktisch voorbeeld hiervan is dat we in 2024 de contracten hebben vernieuwd met betrekking tot het circulairder gebruik van hulpmiddelen met de zogenoemde rolstoelpool. Er zijn depothouders per regio gecontracteerd, die er voor zorgen dat mobiliteitshulpmiddelen doelmatig (her)gebruikt worden. Na een controle en beoordeling op technische functionaliteit en eventuele reparaties, worden hulpmiddelen bij andere patiënten opnieuw ingezet. De depothouder doet dit volgens de wettelijke kaders en overeenkomst met CZ zorgkantoor. Verder is er ook oog voor milieuvriendelijke afvoer van materialen die niet opnieuw kunnen worden ingezet. De doorlooptijd van de overeenkomst met de regionale depothouders is voor de jaren 2025, 2026 en 2027 en van toepassing op de zes regio’s waar CZ zorgkantoor concessiehouder is. We verwachten in deze periode meer inzicht te krijgen in de (kwantitatieve) resultaten van deze maatregel.

Hulpmiddelen

Een van de focusgebieden waarbinnen we maatregelen hebben ingezet is op hulpmiddelen die wij direct inkopen bij leveranciers en/of producenten. We hebben voor ieder type hulpmiddel (herbruikbaar, wegwerp of maatwerk) processen ingericht die bijdragen aan verduurzaming. Deze maatregelen zijn in het inkoopbeleid in 2024 van kracht geworden:

Voor herbruikbare hulpmiddelen hebben we afspraken gemaakt met leveranciers om waar mogelijk te re-conditioneren. Dit houdt in dat hulpmiddelen opnieuw in gebruik genomen worden na reiniging en controle op herbruikbaarheid. Er wordt een tarief afgesproken dat dit proces mogelijk maakt.
Voor wegwerphulpmiddelen werken we met een dagprijs en doelmatig leveren. Hiermee richten we ons op de korte-termijn situatie van de patiënt, zodat er sneller op veranderingen ingespeeld kan worden. CZ groep stimuleert leveranciers om regelmatig tussentijd de situatie van de patiënt te analyseren. Het doel is dat door het loslaten van de lange termijn focus en ons te richten op een dagprijs en doelmatig leveren, er minder verspilling plaatsvindt.

Deze maatregelen worden structureel uitgevoerd en zijn daarmee lange termijn maatregelen. De effectiviteit van de ingezette maatregelen wordt op dit moment nog niet gemonitord.

CZ zorgprijs

In aanvulling op de uitvoering van de Green Deal Duurzame Zorg 3.0, reikt CZ groep jaarlijks de CZ zorgprijs uit om vernieuwende projecten rondom een specifiek thema te bevorderen. In 2024 was het thema: “Duurzame zorg begint bij jezelf”. De tweede prijs hebben we uitgereikt aan het Centrum voor Orthopedie Rotterdam en is gerelateerd aan het materieel thema afval. Zij maken bij het aanmeet- en productieproces van beschermhelmen voor cliënten met zelfmutilatie of epilepsie gebruik van 3D-printtechnieken. Hierdoor wordt de afvalstroom van het productieproces substantieel verminderd ten opzichte van het reguliere productieproces.

Inzet van middelen

De inzet die wij in het zorginkoopbeleid hebben vastgelegd, maakt onderdeel uit van de reguliere werkzaamheden van zorginkopers. Hiernaast is een beleidsadviseur werkzaam op het gebied van het verduurzamen van het zorgveld en wordt er vanuit het team Sustainability & Integrated Reporting ondersteuning geboden. Aanvullend zijn er geen specifieke middelen gealloceerd. We monitoren vooralsnog niet wat de effecten van de inzet van de middelen zijn.

Doelen

Op dit moment is het nog niet mogelijk om concrete resultaten op de vermindering van afval en het bevorderen van circulariteit te delen. Er komt steeds meer en betere data beschikbaar over afval(reductie) en materiaalinstroom, waardoor de berekeningen de komende jaren verbeterd en aangescherpt kunnen worden. Monitoring vanuit de GDDZ 3.0 wordt ontwikkeld vanuit het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS). De uitkomsten van dit traject zullen een vertrekpunt voor verdere aanscherpingen van doelen, actieplannen en maatregelen vormen. De doelen van de Green Deal Duurzame Zorg 3.0 (GDDZ 3.0) dienen als basis voor de doelen die we onszelf gesteld hebben in het sectoraal uitvoeringsplan en hoe we ons dus als zorgverzekeraars inzetten om afvalproductie terug te dringen en circulariteit te bevorderen.

De komende jaren verwachten wij, in samenwerking met andere zorgverzekeraars en GDDZ 3.0-partijen (waaronder zorgaanbieders), monitoring, meting en doelstellingen te ontwikkelen zodat onze impact en doelen (en die van anderen) concreet gemaakt kan worden.